Kim Huysmans, psychologe, deelt over Alle Sterren Van De Hemel bij Autisme: Verlies & vertrouwen.

Kim Huysmans, psychologe uit België werkt in een instelling met cliënten met autisme en heeft daarnaast een eigen praktijk in Retie, België.

“Ik heb de introductie workshop ‘Alle Sterren Van De Hemel’ gevolgd en ben dolenthousiast over dit spel. Dus daarom schrijf ik graag mijn ervaringen neer.”

Enkele aanpassingen van Kim, met oog op haar cliënten die autisme hebben:
– afhankelijk van de taakspanning van de cliënt werd een tijdslimiet bepaald
– de ‘tranen’ zijn benoemd als gekleurde pionnen, ‘tranen’ vraagt te veel verbeelding
– enkele kaartjes rond verbeelding zijn eruit gelaten omdat dit te moeilijk is
– het mapje om kaartjes te bewaren (om later te beantwoorden) is weggelaten.

Steve zijn vader is overleden en heeft weinig vertrouwen in zijn begeleider
Steve is 49 jaar, zijn vader is enkele jaren geleden gestorven.
Steve heeft autisme en een mentale beperking. Hij woont niet meer thuis, maar in een bezigheidstehuis voor volwassenen met autisme en een mentale beperking.

Binnen deze woonvorm heeft Steve een aantal vaste begeleiders in zijn woning. Katy, behoort tot deze groep. In de Sessie waarin Steve het spel speelt is ook Katy aanwezig. Kim is vertrouwenspersoon en vertaler voor Steve.

Het contact tussen Steve en de begeleidster is niet zo goed. Steve heeft weinig vertrouwen in haar. Tijdens het spel geeft de begeleidster de kaartjes, maar zij speelt niet mee. In eerste instantie beantwoordt zij ook de kaartjes, maar Steve vind het zo leuk, dat hij graag alleen dobbelt en zelf alle kaartjes beantwoordt. We hebben dit zo gelaten omdat uiteindelijk het leren van de ervaringen van anderen lastiger is voor mensen met autisme. Ik heb verdere verdiepingsvragen gesteld.

De vader van Steve is dood en in zijn beleving heeft zijn vader een gaatje in de hemel waardoor hij kan kijken. Hij kan Steve niet horen, enkel zien. Later wilt Steve ook zo’n gaatje hebben als hij dood is.

Kim:
“Er is bewust gekozen om deze sessies te doen met Katy als spelleider opdat Steve meer veiligheid en vertrouwen in haar zou vinden. En dit is ook gelukt. Op het einde van deze sessie vroeg hij of zij hem wilde begeleiden naar zijn woning. En tot op heden heeft Steve nu vertrouwen en veiligheid in haar gevonden.”

Kim Huysmans, psychologe, deelt over Alle Sterren Van De Hemel bij Autisme: Nieuwe partner moeder.

Kim Huysmans, psychologe uit België werkt in een instelling met cliënten met autisme en heeft daarnaast een eigen praktijk in Retie, België.

Enkele aanpassingen van Kim, met oog op haar cliënten die autisme hebben:
– afhankelijk van de taakspanning van de cliënt werd een tijdslimiet bepaald
– de ‘tranen’ zijn benoemd als gekleurde pionnen, ‘tranen’ vraagt te veel verbeelding
– enkele kaartjes rond verbeelding zijn eruit gelaten omdat dit te moeilijk is
– het mapje om kaartjes te bewaren (om later te beantwoorden) is weggelaten.

Sandy haar vader is overleden, ze heeft moeite met de nieuwe partner van moeder
Sandy is 27 jaar. Haar vader is aan kanker overleden. Ze is enig kind. Sandy heeft autisme en een mentale beperking.

Ik speel Alle Sterren Van De Hemel eerst enkele sessies met Sandy alleen. Hierin komen heel wat items (crematie, herinneringen, …) aan bod. Hierdoor kom ik heel veel te weten op korte tijd. De opdrachten maken het wat luchtiger en speelser. Sandy vindt het fijn ‘iets te doen’ en om op een veilige plaats met het thema bezig te zijn. Daarna speel ik het spel met Sandy en haar moeder samen. Moeder heeft sinds enige tijd een nieuwe partner. Hier rond zat er een onuitgesproken ongenoegen vanuit Sandy.

Tijdens het spel krijgt moeder het kaartje ‘Denk je nog vaak aan vader?’, waarop ze antwoordt: “Nog elke dag.” Sandy reageert hier nogal cru op: “Dat zal wel nu Bert er is.” Haar moeder vertelt dat ze vader nog elke mist en dat dit niet minder is nu Bert in haar leven is gekomen. Voor Sandy is dit een opluchting.

Achteraf tijdens een individueel gesprek hebben we dit gevisualiseerd aan de hand van een hart met mensen die leven en die je graag ziet en mensen die dood zijn en een plaatsje in jouw hart hebben.

Het was goed en niet toevallig dat moeder deze vraag trok. Dankzij deze vraag is er veel spanning en onduidelijkheid weggenomen.

Met dit voorbeeld wil ik aantonen dat er via het spel veel onduidelijkheden en spanningen, die niet gecommuniceerd kunnen worden omwille van communicatieve moeilijkheden, toch aan bod kunnen komen!

Henriët Kuiper, beeldend therapeut en supervisor, vertelt over haar ervaring met Alle Sterren Van De Hemel en een cliënt met PDD-NOS & het overlijden van vader.

Henriët Kuiper is werkzaam in de kinder- en jeugdpsychiatrie (leeftijden 5 t/m 18)
De behandelproblematiek waar Henriët binnen haar werk o.a. mee te maken heeft zijn gedragsproblemen voortkomend uit PDD-NOS (een aan autisme verwante contactstoornis). Binnen deze problematiek krijgt ze wel eens vragen rond rouwverwerking. Als kinderen met een psychiatrische achtergrond een geliefd iemand verliezen kan rouw nog complexer zijn dan het gewoonlijk al is. En wanneer een op zichzelf staand verlies geen aandacht heeft gekregen kunnen heftige problemen bij het kind of gezin zijn ontstaan.

Stefan’s vader ging dood toen hij 5 jaar was
Stefan (9) heeft PDD-NOS en is bij Henriët in behandeling voor hevige boosheid en fors grensoverschrijdend gedrag o.a. richting moeder en school. Tijdens de therapie blijkt dat Stefan, toen hij 5 jaar oud was, binnen een paar maanden zowel zijn vader, een goede huisvriend, een opa als zijn kat verloren had aan de dood. Dit heeft hij niet verwerkt. Ook zijn moeder is niet aan verwerking toegekomen. Naast het problematische gedrag van haar zoon, moest ze ineens een baan zoeken en moesten ze plotsklaps verhuizen.

Stefan’s vader is overleden door een auto-ongeluk waarbij nooit duidelijk is geworden of het ging om zelfdoding of dat hij na zijn nachtdienst in slaap is gevallen achter het stuur.

Tijdens de eerste sessie waarin Alle Sterren Van De Hemel wordt gespeeld is moeder opgelucht en Stefan boos en opstandig. Hij wil niet praten over de mensen die dood zijn gegaan. Stefan steekt wel graag voor iedereen een kaarsje aan. Sommige vragen gaan goed, maar Stefan wil absoluut NIET op het vlakje begrafenis/crematie komen. Henriët staat toe om het vlakje over te slaan zodat hij in het spel blijft. Het is duidelijk dat hij dit ontzettend moeilijk vindt.

De sessie erna benoemt Henriët dat ze snapt dat Stefan het heel moeilijk vind om dit spel te spelen. Ze legt uit dat het hem zou kunnen helpen met zijn verdriet en boosheid. Stefan gaat onder de tafel zitten en weigert mee te doen. Moeder en Henriët spelen samen en betrekken Stefan erbij door onder de tafel te praten. Stefan doet alsof hij het niet hoort maar aan alles is merkbaar dat hij meeluistert. Moeder vertelt heel veel over vader, en wat vader voor leuke dingen met zijn zoon deed. Stefan begint van onder de tafel dingen te vragen, ook over minder leuke dingen die vader gedaan heeft (er is tenslotte niet voor niets aan zelfdoding gedacht).

Langzaamaan komt Stefan erbij zitten. Het vlakje begrafenis/crematie moet nog worden vermeden, totdat Henriët de vragen laat ‘knutselen’. Moeder krijgt de vraag: “Mocht je * zien toen hij /zij in de kist lag?” Door de frontale aanrijding is dat niet mogelijk geweest. Moeder en Stefan komen op het idee om hem nu samen in de kist te leggen. Ze maken een kist van houtjes en vilt en versieren hem (diverse sessies). De pop in de kist krijgt hetzelfde lange haar en dezelfde kleur ogen als vader. En hij draagt de kleren die vader graag aan had. Henriët stelt af en toe een vraag, moeder geeft antwoord en zo komt er een dialoog tussen moeder en zoon op gang.

In de therapie spelen ze Alle Sterren Van De Hemel nog een aantal keer volgens de ‘regels’. Totdat Stefan niet meer wil. Hij vindt dat hij nu wel genoeg over de dood heeft gepraat.

Henriët: “Ik denk dat hij wel een eindje is opgeschoten met het verwerken van al deze verliezen. Ik denk echter ook dat het, als hij het had gekund, voor hem helend was geweest er langer mee door te gaan. Het zat er op dat moment niet meer in. Zijn gedrag is een tijdje milder geweest. Toen hij in de pubertijd kwam veranderde dat helaas weer.”

Henriët Kuiper staat op onze therapeuten verwijslijst

Henriët Kuiper, beeldend therapeut en supervisor, vertelt over haar ervaring met Alle Sterren Van De Hemel en het overlijden van een vader na een scheiding.

Henriët Kuiper werkt in de kinder- en jeugdpsychiatrie met kinderen en jongeren in de leeftijd van 5 tot en met 18 jaar.

David’s vader overleed toen hij 4 jaar oud was
Moeder Louise en zoon David (13 jaar) komen samen bij Henriët. Het gezin bestaat verder uit nog een zoon (25 jr) en dochter (23 jr) die beiden uit huis zijn. Vader Jaap is overleden ten gevolge van alcoholmisbruik.

Aanvullende informatie
Op het moment van sterven zijn de ouders gescheiden. David is 6 weken oud als de de ouders scheiden. Vader sterft als David 4 jaar is. Hij heeft vader nooit gekend. Zijn oudere zus en broer wel. David heeft er last van, voelt zich buitengesloten van het familieverhaal. Hij wordt op school gepest met insinuerende opmerkingen. Hij voelt zich onzeker, kan zich niet concentreren. Hij heeft geen verweer tegen de pesterijen omdat hij het werkelijke verhaal niet kent. Moeder geeft aan nooit erkend te zijn als weduwe ‘omdat ze toch al gescheiden waren’. Daarbij wordt voorbij gegaan aan het feit dat de scheiding heeft plaats gevonden door de onhoudbaarheid en onveiligheid van de situatie en niet omdat er geen liefde meer is. Haar rouwverwerking is daardoor nooit op gang gekomen.

David hoort verhalen over zijn vader
Bij het spelen van Alle Sterren Van De Hemel wordt de heftigheid van de emoties vanaf de eerste worp duidelijk. David zit soms letterlijk te schudden van verdriet, verbazing en geschoktheid bij de verhalen van moeder. Moeder doet haar best zo gedoseerd mogelijk te vertellen waarbij ook háár emoties heftig zijn. Langzaam maar zeker ebt het hele heftige weg en kan David het verhaal van zijn gezin, zijn vader tot zich nemen. Hij leert zijn vader kennen. Hoort dat hij zijn vader nog een keer gezien heeft toen hij 2 was. Hoort hoe vader wel leuke dingen heeft kunnen doen met zijn broer en zus. De pijn van het gemis vermindert, het verdriet nog niet.

Op een geven moment trekt David de kaart: heb je nog spullen of foto’s van *? Hij schudt van nee, hij heeft niks van zijn vader. Moeder knikt dat het klopt. En zegt: Ik heb nog een doos met spullen die ik nooit heb geopend. Die staat op zolder daar zitten foto’s in. Er is ook een van jou met papa. Een week later vertelt David dat hij de foto heeft gezien en dat hij een beetje op zijn vader lijkt. Voor het eerst ziet hij een beeld van zijn vader! Nog weer later heeft moeder voor de verjaardag van David een fotocollage gemaakt met foto’s van zijn vader voor op zijn nieuwe kamer. Eindelijk heeft vader een plek in zijn leven.

Op school gaat het langzaam iets beter, hij weet nu dat sommige dingen van de pesterij op waarheid berusten, hij kan het plaatsen. Hij heeft echter te weinig weerbaarheid om ertegen in verzet te komen, wat de reden is dat ik hem binnen onze organisatie doorverwijs naar een training sociale weerbaarheid.

Dankzij een intensief traject met ‘Alle sterren van de hemel’ heeft David zijn vader leren kennen en moeder de dood van haar man kunnen verwerken. Vader heeft nu de plek in hun leven die hij hoort te hebben, David is deelgenoot van het familieverhaal. Er zijn zeker 12 sessies geweest, om de twee weken.

Algemene ervaring van Henriët
“Het verhaal van Louise en David is een rauw verhaal met intense emoties die jarenlang opgekropt hebben gezeten. David hoorde in korte tijd heel veel over zijn vader. Verhalen die eigenlijk zijn leven lang speelden, hoorde hij in een tijdsbestek van een paar maanden. Dat is heftig. Ik heb de tijd heel streng bewaakt, David en Louise goed geobserveerd en soms na een half uur spelen het spel al stop gezet om te zorgen dat ze goed naar huis konden. Ook altijd benadrukt dat het na afloop van het spel belangrijk is om even tijd samen te hebben thuis, niet meteen door te hollen in de waan van de dag. Dat is goed opgepakt, vaak gingen ze na afloop een kopje koffie drinken bij de Hema en zorgde moeder dat zij de avond geen avonddienst had en David min of meer huiswerkvrij was.”

Henriët Kuiper staat op onze therapeuten verwijslijst.

Audrey Delouw, kinder- en jongerentherapeute, deelde haar ervaringen over Weg Van Elkaar met een kind en haar ouders

Audrey Delouw, kinder- en jongerentherapeute uit België heeft Ons Bestaan Op Een Bordje in haar praktijk ingezet tijdens de testperiode van deze nieuwe tool. Ze was er ontzettend enthousiast over en heeft het met veel van haar cliënten gespeeld. Helaas is Audrey in 2019 overleden. Omdat zij voor Daisy Luiten en ook in de ontwikkeling van deze tool veel betekend heeft delen we hier haar ervaring met Weg Van Elkaar.

Weg Van Elkaar met Ilse
Ilse was 9 jaar en kwam bij Audrey in de praktijk na de scheiding van haar ouders. Audrey speelde Weg Van Elkaar met haar tijdens een individuele sessie. Ilse vond het zo fijn om het spel te spelen en op deze manier over de scheiding te vertellen, dat ze aangaf dat ze het ook graag met haar vader wilde spelen.

Sessie met vader
Tijdens de spel-sessie met haar vader werd het haar vader even echt teveel. Er zat nog zoveel woede bij hem naar zijn ex-vrouw. Hij zat daar voor zichzelf echt nog in vast. Vader moest huilen, werd stil, werd boos, liep de kamer uit (om de boosheid niet bij zijn dochter te uiten). Audrey heeft hier in de wachtkamer kort met hem over kunnen spreken.

Toen Audrey terug liep naar de praktijkruimte dacht ze aan haar cliëntje en vond ze het sneu dat het spelen voor het meisje niet leuk was geweest. Het meisje zat echter stralend op haar te wachten en zei heel enthousiast dat ze het ook graag met haar moeder wilde spelen. Zij had er blijkbaar voor zichzelf hele andere dingen uitgehaald.

Sessie met moeder
De sessie met haar moeder verliep heel mooi. Ze konden samen gevoelens en gedachten over de scheiding delen. Moeder was verder in het proces van de scheiding integreren in haar nieuwe leven.

Audrey Delouw: “Ik schrok zelf echt even van de woede van vader, en moest hem ook attenderen op het feit geen grote mensen zaken te delen waar zijn dochter bij zat*. Je moet zoveel meer alert zijn. Een ouder die er even uit flapt: ‘Ge weet hoe dat je papa is hé?!’ Daarin zie ik ook echt een verschil met Alle Sterren Van De Hemel, daar staat de overledene centraal en die wordt gekoesterd. Er is warmte en respect. Bij een scheiding en het spelen van Weg Van Elkaar mist de koestering. Er is sprake van een breuk, er zijn soms nog strijdgevoelens aanwezig, en de gezichten staan niet vanzelfsprekend dezelfde kant op. Dat vond ik wel even wennen. Bij Alle Sterren Van De Hemel zit iedereen op dezelfde golflengte. Bij Weg Van Elkaar is de golflengte anders. Ouder en kind hebben een andere rol en een ander proces, bovendien zijn het vaak twee partijen.”
* In de Weg Van Elkaar-handleiding staan ‘spelregels voor de ouders’ om vooraf met ouders te bespreken (pag. 16).

Tip van Audrey
Als je het spel speelt en je wilt één categorie nog even niet behandelen kun je als de cliënt op deze kleur landt de buidel met houten blokjes erbij pakken. Je cliënt trekt dan een blokje en krijgt vervolgens een vraag uit de kaartenbak in dezelfde kleur als het getrokken blokje.

Anke de Jong-Koelé, rouw- en verliestherapeut, vertelt over haar ervaringen met Alle Sterren Van De Hemel: Gezin valt uiteen na dood moeder.

Anke de Jong-Koelé werkt in haar Virtus Praktijk, counseling bij zingeving, levensvragen en verlies met kinderen, jongeren en volwassenen.

Arjans moeder overleed, het gezin viel uit elkaar
Arjan is een jongen van 15 jaar en komt uit een gezin van 4 kinderen waarvan hij de jongste is. Zijn broer en twee zussen wonen op zichzelf. Arjans moeder overleed toen hij 10 jaar was. Zij werd aangereden door een auto en was op slag dood.

Arjan kwam bij mij toen hij 14 was en volledig was vastgelopen. Hij had grote problemen op school, was al een keer opgepakt door de politie en zijn vader wist niet meer wat hij met hem aan moest.

Met Arjan had ik al eerder het spel Alle Sterren Van De Hemel gespeeld in een individuele sessie. Arjan vertelde mij in de individuele sessies dat hij zijn moeder erg miste en dat hij het gevoel had dat hun hele gezin uit elkaar viel. Vader had ruzie met zijn dochters, zijn broer kwam nog maar weinig thuis en het was stil in huis. Vandaar dat hij vaak op straat hing en kattenkwaad uithaalde.

Vader was op zoek naar een nieuwe relatie en dat vonden de kinderen niet leuk. Van vader had ik al eerder gehoord dat hij en zijn vrouw niet meer zo’n goed huwelijk hadden maar dat wisten de kinderen nog niet. Dat maakte de situatie erg ingewikkeld.

Sessie met het gezin
Hoewel iedereen het heel spannend vond en aarzelde om mee te doen, kwam uiteindelijk het hele gezin bij elkaar om het spel Alle Sterren Van De Hemel te spelen. Ik ben gestart met iedereen op zijn gemak te stellen en te vertellen dat het voor iedereen spannend is maar dat mijn ervaring is dat men zich gaandeweg het spel makkelijker durft te uiten en ervaringen kan vertellen.

De jongste van het stel, Arjan, mocht beginnen met de eerste vraag. Hij kende het spel al en trok een vraag waar hij direct heel veel over kon vertellen en dat brak het ijs bij de andere gezinsleden. Na de eerste ronde werd de sfeer minder gespannen en durfde men meer te vertellen. Het antwoord van de één was voor de ander ook weer reden om hierop te reageren en zo raakte men steeds meer in gesprek.

Het mooie aan deze bijeenkomst was dat de kinderen vooraf het gevoel hadden dat hun vader niet meer rouwde om hun moeder. Hij was immers druk aan het daten met andere vrouwen en sprak bijna nooit meer over hun moeder. Zij hadden het gevoel alleen te staan in hun rouwproces. Tijdens het spel bleek uit de verhalen van hun vader dat hij zijn vrouw erg miste en dat hij zich erg schuldig voelde over haar dood. Hij voelde zich erg eenzaam en was daarom op zoek naar een andere vrouw. Hij durfde dat tot nu toe niet te delen met zijn kinderen maar tijdens deze sessie kon hij dat gelukkig wel. Door het spelen van het spel kwam er meer begrip over en weer en zij spraken af om wat vaker even bij elkaar te vragen hoe het ging. In plaats van zelf in te vullen wat de ander dacht leerden zij door het spel ook de ander te bevragen.

Anke: “Ik werk met kinderen, jongeren en hun ouders die een rouwproces doormaken. Het spel Alle Sterren Van De Hemel gebruik ik in individuele sessies om het gesprek aan te gaan met kinderen en jongeren zodat zij hun verhaal kunnen vertellen en aan de slag kunnen met hun verwerking. Ook speel ik het spel met gezinnen. Ieder gezinslid heeft andere herinneringen en gaat anders om met het verlies. Door middel van dit spel leren zij van elkaar de verhalen en komt er meer begrip voor elkaars reacties en pijn.”

Daisy Luiten speelde Ondersteboven met een groep kinderen met een migratieachtergrond bij Taalschool Utrecht met dank aan speltherapeut Ilja Geensen-Degenaar.

In 2021 deed zich de kans voor om Ondersteboven te spelen met een groep kinderen met een migratie-achtergrond op Taalschool Utrecht (met speltherapeut Ilja Geensen-Degenaar). Veel kinderen uit deze doelgroep hebben ingrijpende ervaringen. De kinderen voor deze sessie zijn geselecteerd omdat zij taalvaardig genoeg zijn en omdat zij op dit moment goed kunnen praten/delen over wat zij hebben meegemaakt. Buiten mij zijn twee voor hen bekende volwassenen aanwezig.

Gegevens kinderen
Ik speel het spel met 4 kinderen uit groep 8. Twee kinderen komen uit Marokko, één komt er uit Thailand en één uit Amerika. Ze wonen 1 tot 2 jaar in Nederland.

Introductie
Ik heb het spel geïntroduceerd door te vertellen dat ik na de dood van mijn moeder een spel heb gemaakt om het makkelijker te maken om daarover te praten. En omdat er veel mensen mee werken die zeiden: “wanneer maak je een spel dat ook helpt als je een andere niet fijne gebeurtenis hebt meegemaakt” heb ik een nieuw spel gemaakt. Dit is het allereerste nieuwe spel dat is gemaakt, zodat ik het kon goedkeuren. Nu zijn ze nog meer spellen aan het maken. En ik ben hier op Taalschool Utrecht omdat ik graag meer wil leren over wat mensen die in Nederland komen wonen allemaal meemaken, want volgens mij is het ook een hele grote gebeurtenis om weg te gaan uit het land waar je bent opgegroeid?!
De kinderen zijn erg benieuwd en willen het spel graag spelen.

Sessie
Tijdens het spelen komt iedereen aan de beurt. Ieder gooit met de dobbelsteen, verschuift zijn ‘traan’ op het spelbord en krijgt zijn eigen vraag die hij/zij mag beantwoorden. Daarna is de volgende.

Tijdens het spelen en het praten over gevoelens, komt het verschil van deze school in Nederland, met de school in het thuisland naar voren. Daar wordt heel anders met leerlingen omgegaan. Er wordt gedeeld dat je heel hard je best moet doen op school. Wanneer je niet de beste van de klas bent, word je afgestraft. Alleen de beste wordt beloond met cadeautjes en leuke dingen. Als je aangeeft dat je iets niet snapt krijg je straf. Je wordt dan geslagen. Kinderen van rijke ouders worden wel goed behandeld.
Tijdens dit onderwerp, wat door één vraag ‘Hoe gaat het nu met jou?’ naar boven komt, is er veel herkenning. Meer kinderen willen delen hoe dit bij hen op school was. Het kind dat de vraag kreeg en als eerste vertelde voelt zich gezien.

Ook wordt gedeeld dat ze familieleden in het thuisland missen, en dat ze zich daar wel heel verdrietig over kunnen voelen.

Door het beantwoorden van de verschillende vragen wordt duidelijk dat iedereen eigen manieren heeft om met verdriet om te gaan. De één komt liefst alleen op de slaapkamer tot zichzelf in gesprek met een knuffel. De ander praat erover met de ouders of juist met klasgenoten. En weer een ander luistert naar muziek om echt even verdrietig te kunnen zijn en daarna weer verder te kunnen.

De tijd vliegt voorbij. Na afloop geven de jongeren aan: ik vind het fijn om dit samen te spelen. Nu ken ik mijn vrienden nog beter! De kinderen zijn eerlijk. Vertellen echt wat hun bezig houdt, maar weten ook een grens te bewaken: over geheimen wilden ze het niet hebben. 🙂

Algemene ervaring
Er is veel verbinding tijdens het spel. Veel aandacht voor elkaar. Ze willen héél graag ook hun eigen verhaal delen als het verhaal van een ander raakt aan iets wat ze zelf hebben meegemaakt. Sommige kinderen zijn op school ook maandenlang heel stil geweest en nu ze de woorden hebben om uiting te geven aan hun verhaal en hoe het met ze gaat, willen ze daar liefst ook niet mee wachten.

Tips
1) We merkten dat kinderen die de taal net vaardig zijn vragen heel letterlijk namen: “Hoe voel jij je dat het zo gelopen is?” Dan raken ze even in de war van wat er bedoeld wordt en is meer uitleg nodig. Het is goed om hier aandacht voor te hebben. Als ze het even niet wisten dan hielpen we ze met de vraag op een andere manier stellen. Dan kwam er vaak een antwoord. Gelukkig durfden deze kinderen dat te zeggen. Maar gezien vanuit het feit dat in sommige culturen kinderen gestraft worden als ze iets niet weten of het niet begrijpen is het belangrijk hier oog voor te hebben. Ze zouden in hun schulp kunnen blijven zitten terwijl met wat uitleg je ver komt en de kinderen écht wel willen vertellen!

2) We hebben de kinderen bij de introductie van het spel verteld dat ik graag wat meer wilde leren over nieuwkomers in Nederland, dat het een grote gebeurtenis is om weg te gaan uit het land waar je bent opgegroeid. Dat is natuurlijk een heel breed onderwerp. Hierdoor kwamen er veel verschillende gebeurtenissen aan bod. We hadden het kleiner kunnen maken over het afscheid daar, de reis hiernaar toe, en de aankomst hier. Goed om vooraf te bedenken als je therapie geeft.

Christine Linnehan, Bereavement Counselor at Riverview Counseling, Maine, USA over haar ervaring: Alle Sterren Van De Hemel & een tiener die haar broertje verliest.

Ik heb Alle Sterren Van De Hemel gebruikt met een 13 jarige cliënt, Anna. Haar jongere broertje overleed vorig jaar. Het was erg krachtig en ontroerend om te zien hoe zij zich meer en meer opende met elke vraag.

Anna barste van de energie en zat vol met emotie toen we Alle Sterren Van De Hemel speelde. En ik weet zeker van dat dat heel vaak gebeurd. Deze tool gaf Anna de ruimte om haar diepe gevoelens te delen, terwijl ze die nooit eerder heeft verteld in het jaar dat ik al met haar werk. Zo hoorde ik bijvoorbeeld meer over het graf en de grafsteen van haar broertje, over de begrafenis en de tijd dat zij bij haar broertje doorbracht in het ziekenhuis.

Geloof me, ik heb haar veel vragen gesteld over deze dingen, maar ze gaf alleen korte antwoorden van één woord. Tijdens Alle Sterren Van De Hemel, ging ze helemaal in detail met elk antwoord en ze wilde ook de vragen die ik kreeg beantwoorden.

En het meest bijzondere vond ik nog wel dat ze haar moeder en vader wilde uitnodigen om samen Alle Sterren Van De Hemel te gaan spelen.

Daisy, ik kan niet genoeg vertellen hoe onder de indruk ik ben van hoe mooi en diepgaand Alle Sterren Van De Hemel is! Elke kaart is buitengewoon. De gevoelenskaarten met de tekeningen erop zijn zo inspirerend.

Anna wilde de volgende sessie meer tijd hebben om de opdrachtkaarten te doen, zo dat ze voldoende tijd zou hebben om haar eigen tekeningen te maken. Ik ben zo blij om te zien hoe betekenisvol dit voor haar is. Ik heb zoveel verschillende technieken en benaderingen geprobeerd om haar te helpen met dit grote verlies Maar niets is zo helpend geweest als deze tool. Wow! Heel veel dank voor deze geweldige therapeutische creatie. Ik vind het een meesterwerk, het kan op zoveel verschillende manieren gebruikt worden. Ik kijk ernaar uit om dit met nog veel meer cliënten te gebruiken.

Dit is wat Anna zegt over Alle Sterren Van De Hemel:
“Ik houd van Alle Sterren Van De Hemel, het is het beste spel! Ik vind het kaarsje in het midden leuk. Ik vind de gevoelenskaarten leuk, sommige zijn ook hilarisch, zoals die ene over ‘liefde’. Ik vind de tekeningen van de mensen op de kaartjes leuk. Ik vind de tranen leuk. Ik vind de tekeningen mooi die Daisy tekenende van ‘Vrolijke Uitstraling’ en die van het missen van haar moeder, en die van ‘leegte’ en ‘van boosheid doordrongen traan’….”

Eleonora Kleijn is Polariteitstherapeut, ze deelt over Alle Sterren Van De Hemel met een jongere na het overlijden van haar vader.

Ik ontmoet Dani in de tijd van het overlijden van haar vader, waar ik op advies van de uitvaartondernemer op bezoek ben. Na een tijdje komt Dani bij mij in de praktijk. Ze is dan 13 jaar. Dani is het oudste meisje van het gezin. Ze slaapt slecht, praat niet, eet slecht, en is behoorlijk in zich zelf gekeerd.

Omdat Dani het lastig vindt om te praten besluit ik Alle Sterren Van De Hemel te gebruiken, zodat Dani zich ook op andere manieren kan uiten. Ze is eerst heel terughoudend en geeft heel korte antwoorden of ze weet het niet. Het missen van haar vader is te pijnlijk om te voelen. Ze kan niet altijd de woorden vinden voor wat ze wil vertellen. Het praatstokje en het maken van tekeningen helpen Dani om te vertellen. Soms nodig ik haar uit om een kleur te gebruiken of te tekenen wat in haar opkomt. Ze tekent in de kleuren van haar emoties. Het praatstokje zorgt ervoor dat ze met wat afstand kan vertellen wat haar bezig houdt. Ze vind het leuk om het spel te doen. Doordat ze zich veilig voelt, doordat er niks hoeft, en doordat ik alle tijd voor haar heb komt ze meer los. Zo kan ze uiteindelijk ook delen over de leuke en niet leuke momenten met haar vader en ziet ze dat beide bestaat en er geen oordeel op zit.

Omdat ze niet voldoende afscheid heeft kunnen nemen hebben we een geleide fantasie oefening gedaan, over wat ze nog tegen haar vader had willen zeggen. Dit heeft ze toen gezegd tegen een foto van haar vader die ze had meegenomen.
Ook bleek tijdens het spel dat Dani niet naar het kerkhof durfde. Ik heb haar begeleid bij het bezoeken van het graf. Dit gaf haar veel steun.

De pijn en boosheid weerhielden Dani toen ze bij mij kwam. Ze zat op slot. Ze begon het gaandeweg leuk te vinden om te vertellen, te delen. Ze nam mij meer in vertrouwen. Ze werd milder naar zichzelf. En ze werd opener. Op een bepaald moment voelde Dani niet meer de behoefte om te komen. Ze kreeg het druk op school, ze hield mij af en toe wel op de hoogte via Social Media hoe het met haar ging.

Ik vind het heerlijk om met Alle Sterren Van De Hemel te werken, het brengt de creativiteit in mij naar boven in het werken met de ander. Als ik Alle Sterren Van De Hemel gebruik met een groep of een gezin vind ik het bijzonder hoe ieder zijn verhaal durft te delen, en hoe ze elkaar zien en horen. Dat ze elkaar ontmoeten in herkenbare pijnen en verdriet maar ook in de leuke en fijne herinneringen.

Miriam Weeda, speltherapeut, vertelt over haar ervaringen met Weg Van Elkaar en een jongere.

Bas is een rustige jongen van 16 jaar. Zijn ouders zijn gescheiden toen hij nog klein was. Bas is het enige kind van zijn ouders. Sinds de scheiding woont hij telkens een week bij zijn vader en dan weer een week bij zijn moeder. Bas komt bij mij omdat hij neerslachting was en zich steeds meer terugtrok (ook van leeftijdsgenoten), daarnaast ervoer hij veel stress.

Ik speelde Weg Van Elkaar met Bas om wat dieper op de scheiding in te kunnen gaan en dit bespreekbaar te maken.

Bas had er zin in om Weg Van Elkaar te spelen. Hij begon enthousiast en beantwoorde de vragen die hij kreeg heel eerlijk. Tijdens de sessie kreeg Bas een vraag over het reizen tussen beide ouders. Bas vertelde toen dat het voor hem altijd zo druk was. Het was niet alleen het heen en weer gaan tussen zijn beide ouders maar ook het overal mee naar toe genomen worden. Niet alleen naar zijn eigen opa’s en oma’s, maar ook nog eens naar zijn bonus opa’s en oma’s van de partners van zijn ouders. Door dit te benoemen werd duidelijk voor hem dat hij al die jaren nauwelijks tijd had gehad om zelf te spelen. Hij zag nu hoe hij dit gemist had in zijn leven en ook hoezeer hij nu nog verlangde naar ‘vrij-spel’.

Dit was heel goed te begrijpen omdat veel zaken door de scheiding bij hem zo strak geregeld waren. In de maatschappij is er al veel dat moet, maar bij een scheiding nog veel meer. Als er zoveel moet, dan ontstaat er veel stress bij een kind zodat ontspannen spelen, geen vanzelfsprekendheid meer is. Vaak trekken kinderen zich dan terug of worden heel boos.

In een oudergesprek is in overleg met beide ouders gekeken hoe zij Bas hierin konden steunen en hoe hij het gemiste vrij spelen op dit moment nog vorm zou kunnen geven. Ik opperde het idee om een hond te nemen die met Bas mee kon van de ene ouder naar de andere. Zijn ouders zagen uiteindelijk in hoe belangrijk dit was voor Bas. Naast een ‘maatje’ die meeging van zijn ene ouder naar de andere ouder kreeg Bas bovendien als 16-jarige de ruimte om ongedwongen te kunnen spelen met zijn hond.

Door het spelen van Weg Van Elkaar is Bas zich essentiële gebeurtenissen van de scheiding bewust geworden. Dit heeft hem gestimuleerd om dingen op YouTube op te gaan zoeken over leeftijdsgenoten die ook in de knoop zijn geraakt door een vechtscheiding. En het is de aanleiding geweest voor een verandering in zijn leven die heel helpend was om zijn gemis van vrij-spel in het verleden nu toch de ruimte te kunnen geven.

Miriams algemene ervaring
Voor kinderen is het heel belangrijk dat ze zich kunnen uiten over de scheiding, ik bouw dat rustig op in stapjes. Ons Bestaan Op Een Bordje met de themaset Weg Van Elkaar introduceer ik als spel voor de scheiding. Het lichtje zetten we speciaal aan voor het verlies in de scheiding, van het gezin. Kinderen vinden dat heel fijn.

Tijdens het spelen merk ik direct wat het meeste losmaakt bij het kind, welk thema speelt. Daar speel ik op in. De gedichtjes werken heel goed. De meeste kinderen praten niet over de scheiding van hun ouders, vooral niet als het door ruzies en nieuwe partners nog extra ingewikkeld is geworden. Door deze gedichtjes komen ze vaak voor het eerst in contact met gevoelens van andere kinderen. Daisy, ik wil je een groot compliment geven dat je dit spel bent gaan maken en daar ook bijzonder goed in geslaagd bent.

Alan Ernesto Phillips, Jeugd-Recht Counselor, California, USA, vertelt over zijn ervaringen met Alle Sterren Van De Hemel en jeugdrecht.

Alan Ernesto Phillips, werkt met jongeren die vastlopen in de maatschappij.

Hoop in een verscheurde familie
Ik heb gewerkt met een 16 -jarige jongen, John, die verwijderd was uit het reguliere onderwijs, een probleemgebruiker van alcohol en marihuana, met een alleenstaande moeder en een jonger zusje. John’s vader is ongeveer twee jaar geleden omgekomen bij een auto-ongeluk waarin hij het slachtoffer was van een alcohol-gerelateerd incident – de andere chauffeur was schuldig.

John was toegewezen aan mijn Slachtoffer Bewustwordingsklas en was duidelijk ongeïnteresseerd, kwaad en ietwat tegendraads. Hij had een klasgenoot slachtoffer gemaakt van lichamelijk geweld en grove bedreiging (type pestkop). John was verteld dat zijn vader een “dronkenlap, een overspelige vrouwenjager en een waardeloze vader” was. Nadat John tot mijn klas was toegetreden begon hij zichzelf meer open te stellen voor mij en gaf hij mij toestemming om zijn moeder uit te nodigen voor een gesprek over de dood van zijn vader.

John’s vader en moeder zijn gescheiden toen hij ongeveer 11 was, zijn moeder kreeg volledige juridische/dagelijkse zeggenschap en zijn vader verhuisde en leefde in een andere stad. John maakte mij duidelijk dat hij echt kwaad was op zijn moeder: “Ze heeft een hele boel onware dingen over mijn vader gezegd! Ik heb haar daarom heel lang gehaat!”

Met toestemming van iedereen hebben we ‘Alle Sterren Van De Hemel’ gespeeld met John, zijn moeder Jane en haar vriend Jim. Jane en haar vriend Jim vonden het eerst maar vreemd. John daarentegen leek verbazingwekkend zelfverzekerd. Het onderdeel van het geven en krijgen van toestemming om te praten (of niet) en het gebruik van de ‘Praatstok’ was heel behulpzaam bij het verkrijgen van uitgebalanceerde hoor en wederhoor.

Uiteindelijk bleek dat de moeder zich schuldig voelde en veel spijt had van het feit dat zij “John had vervreemdt van zijn biologische vader”. Zij had het gevoel gehad dat zij haar kinderen “moest beschermen” tegen iemand op wie zij HEEL ERG kwaad was. John op zijn beurt was HEEL ERG kwaad op zijn moeder omdat zij oude brieven van zijn vader had achter gehouden, bezoekjes niet had toegestaan en omdat zij regelmatig neerbuigende opmerking over zijn vader had gemaakt. John leerde van anderen, na zijn vaders dood, dat zijn vader niet zo was als zijn moeder hem al die tijd (ongeveer vijf jaar) had voorgespiegeld.

Ik voelde dat deze familie een diepere vorm van counseling nodig dan waarvoor ik opgeleid ben en heb ze doorverwezen naar geschikte organisaties voor verdere hulp. Evengoed heeft Alle Sterren Van De Hemel een hoop verhalen naar buiten gebracht, onderdrukte waarheden, woede, verwarring en liefde. Het gaf reële hoop aan een verscheurde familie om weer begrip te willen vinden en -hopelijk- hereniging.

Ik ben zeker dat deze therapeutische tool een perfect hulpmiddel is om de dialoog te openen en te ontdekken. Het geeft getrainde, competente therapeuten een geweldige mogelijkheid om te helpen om openheid, verwerking en acceptatie tot bloei te doen komen…. van wat voor verlies ook!”

Anne Remijn, Rouwtherapeut, deelt over haar ervaring van Alle Sterren Van De Hemel & gezin met jongvolwassen kinderen na overlijden vader

Anne Remijn speelde Alle Sterren Van De Hemel met Familie Cornelissen, moeder C. (54), thuiswonende dochter D.(19) en samenwonende dochter M. (23). Vader is een jaar geleden overleden na een ongeluk. Hij is in coma geraakt en niet meer bij kennis gekomen. Moeder heeft deelgenomen aan een lotgenotengroep partnerverlies en jongste dochter aan een groep ouderverlies. Gezinsleden kunnen niet goed met elkaar praten over het verlies waarbij ik het spel Alle sterren van de hemel aanraad.

Noemenswaardige aanvulling
Ik heb bewust kaartjes toegevoegd van de stapel overlijden extra achter uit de kaartenbak omdat er sprake was van een ongeluk. Ik heb ook kaartjes weggelaten, namelijk een aantal paarse opdrachtsoorten met het nadoen/uitbeelden.

Sessie
We speelden het spel bij de familie thuis. Ze vonden het erg spannend. Tijdens de sessie hebben alle gezinsleden dingen verteld die nog niet gedeeld waren met elkaar, soms wel in een tweetal, maar nooit met het drietal. Het delen van angsten over en weer (ben jij er nog als ik thuiskom?), zorgen voor de toekomst (kan ik wel op kamers?) en gedachten over de schuldvraag waren verhelderend.

De oudste dochter was de enige die kaartjes apart heeft gelegd die ze pas aan het einde van de avond heeft durven beantwoorden. Er kwam een pijnlijk conflict tussen haar en haar zus naar boven in het omgaan met hun hersendode vader in de meest traumatische tijd van hun leven. In hun lichaamstaal was dit voor mij zichtbaar door verstijven, zuchten, stil worden, lang nadenken of het wegslikken van tranen.

In creatieve opdrachten zoals tekenen en schrijven kwamen diepe gevoelens naar boven. De dochters waren verrast over hun moeders openheid tijdens het spel. De jongste zus merkte op hoe anders haar oudste zus rouwt (alleen) en andersom.

Bij een enkele vraag merkte ik op dat het nodig was om elk gezinslid deze vraag te laten beantwoorden. Soms zaten ze op het puntje van hun stoel om ook te reageren of keken ze gespannen naar de reactie van hun familielid.

Conclusie van Anne
Door het spel Alle Sterren Van De Hemel worden zaken uitgesproken die anders ongezegd blijven. Gezinsleden krijgen inzage in elkaars manier van rouwen. Het spel dient gespeeld onder deskundige begeleiding.

Algemene ervaring van Anne
Alle Sterren Van De Hemel leent zich ook prima voor gebruik bij een lotgenotengroep. Het spel kan als geheel gespeeld worden maar ook om een thema wat meer diepgang te geven of mensen op weg te helpen. Zo heb ik bijvoorbeeld de kaartenstapel ‘omgeving’ of ‘verder op eigen kracht’ eruit gehaald voor een bijeenkomst met een groep waarbij dit thema aan de orde kwam. En de opdrachtkaartjes voor creatieve verwerking gebruik ik ook buiten het spel; zowel bij individuele begeleiding als bij een groep.”

Mieke Ankersmid, rouwtherapeut, vertelt over haar ervaring met Alle Sterren Van De Hemel en Verlaat verdriet: een gezienssessie met broers.

Mieke Ankersmid ontmoet als verliestherapeut veel volwassenen die op jonge leeftijd een ouder hebben verloren in haar Bureau voor Verandering & Verankering.

Joop’s vader overleed toen hij 5 jaar oud was
Joop, nu 41 jaar, was 5 jaar oud toen zijn vader overleed; hij was de jongste van 4 zonen. Joop heeft het gevoel dat hij veel minder over zijn vader weet dan zijn broers. Met zijn broers heeft hij heel weinig gedeeld over het verleden; hij vindt het een grote stap dat te gaan doen. Ik laat hem daarom in een sessie kennismaken met ‘Alle Sterren van de Hemel’ en hij vindt het een heel goed idee dit als middel voor te stellen aan zijn broers om de eerste stap te maken samen over hun jeugd en het verlies van hun vader te praten.

Naar aanleiding van hetgeen ik van Joop al weet door de sessies die hij bij mij heeft gehad, maak ik een selectie uit de vragen om de meest relevante zaken voor hem aan de orde te kunnen krijgen.

Sessie met de broers
De vier broers komen toch wel enigszins gespannen binnen en spreken dat bij de start ook uit. De eerste vragen worden vrij kort beantwoord, maar gaandeweg vertellen zij uitgebreider. Soms zijn de vragen aanleiding om ook aan de anderen deze vraag te stellen. Soms ontstaat er spontaan een gesprek tussen hen vieren, voortbordurend op hetgeen een van hen vertelt. Dat laat ik toe, tot dit rond lijkt te zijn en we weer verder kunnen met het spel. Er wordt goed en respectvol naar elkaar geluisterd; af en toe wordt er gelachen. De sfeer wordt gaandeweg meer ontspannen.

Bijzonder is dat de oudste broer op een gegeven moment uitspreekt dat hij nog elke dag aan zijn vader denkt en hem wel 1 keer per week mist; dat hij hem ook vooral als opa voor zijn kinderen mist – dat zij deze bijzondere man niet zullen kennen. Joop zegt dat voor hem nu voor het eerst voelbaar is dat zijn 2 oudste broers echt een vader hebben gehad en deze vader missen. Ook de invloed van de stiefvader, die in het gezin kwam toen de oudste broers al uit huis waren, komt aan de orde en levert meer begrip en compassie voor elkaar op.

Voelbaar en zichtbaar werd dat dit een opening aan de broers heeft gegeven om nu makkelijker met elkaar deze dingen samen te bespreken. Naar aanleiding van deze bijeenkomst willen zij ook het gesprek met hun moeder aangaan. Belangrijk daarbij vonden ze om naar hun moeder te benoemen dat zij het beste heeft gegeven wat zij kon. En dat daarnaast mag bestaan dat niet alles voor hen goed uitgepakt heeft.

Mieke:
“Ik werk vaak met mensen die tientallen jaren geleden een ouder hebben verloren en die soms de wens uiten meer te willen delen hierover in hun gezin van herkomst. Maar bijna altijd zit daar veel schroom omheen en angst om afgewezen te worden als zij dit vragen. Het spel blijkt dan een heel mooie, niet zo bedreigende ingang zijn.

Ik gebruik het soms ook in individuele sessies, bijvoorbeeld bij mensen die uit zichzelf niet zo makkelijk dingen aan de orde brengen. Ik speel dan zelf mee, met een eigen verlies in gedachten.”

Patricia Kolvers, bejegenkundig therapeut, deelt haar ervaringen met Alle Sterren Van De Hemel & volwassenen: Overlijden van een zus & hoe inzicht kan helpen.

Het verlies van een zus
Ik had een sessie met een jonge vrouw wiens zus zes jaar eerder was overleden door euthanasie. Ze dacht dat ze geen gevoelens (meer) had bij het overlijden van haar zus. Echter bij het tweede kaartje stroomden de tranen al over de wangen. Ze was zichtbaar opgelucht dat ze nog wel gevoelens bleek te hebben.

Bij het eerste kaartje gaf ze aan, dat ze haar zus de laatste dag voor het overlijden nog in leven gezien heeft, en dat het goed was. Even later bij een soortgelijk kaartje ontdekte ze hoe moeilijk die laatste dag was geweest. Samen met haar jongste zus was ze bij haar stervende zus geweest die haar kleding en sieraden ging verdelen aan haar zussen. Mijn cliënt en haar jongste zus waren erg teleurgesteld. Ze wilden juist praten met hun zus. De doos met spullen heeft ze op zolder gezet en nooit meer ingekeken.

Tijdens Alle Sterren Van De Hemel, vertelde ze dat er na het overlijden van haar zus geen contact meer is geweest met hun zwager. Hij wilde niets meer met de familie van zijn overleden vrouw te maken hebben. Alle meubels en overige spullen zijn zo maar op straat gezet en hij heeft niet eens gevraagd of iemand er belangstelling voor had.

Ik vroeg haar toen of haar zus geweten zou hebben hoe haar man zou reageren na haar dood en dat ze daarom haar dierbare spulletjes op de dag voor haar sterven heeft willen geven aan haar zussen? Voor mijn cliënt een totaal nieuwe ontdekking. Met ogen vol tranen vertelt ze dat ze de spullen van haar zus al die jaren niet meer had bekeken en had afgedaan als onbelangrijk, sterker nog ze bleef boos op haar zus omdat ze die laatste dag zo nutteloos hadden besteed met aandacht geven aan spullen in plaats van aan elkaar. Nooit heeft ze aan de mogelijkheid gedacht dat haar zus voor deze actie weleens heel bewust gekozen zou kunnen hebben om haar zussen nog wat na te laten en dat ze ervoor had gezorgd dat ze wist dat haar dierbare spulletjes bij de juiste persoon zouden komen.

Deze jonge vrouw heeft zodra ze thuis kwam de doos opgezocht en met andere ogen bekeken wat er in zit. Ze vindt het een fantastische ontdekking en de boosheid naar haar zus is als sneeuw voor de zon verdwenen.

Patricia:
“Ik gebruik Alle Sterren Van De Hemel, omdat het een fantastische ingang biedt om cliënten uit hun vaste, steeds hetzelfde, verhaal te krijgen. Door de vragen komen er andere herinneringen en andere verhalen naar voren. Het maakt hun verhaal compleet.

Wat ik iedere keer weer merk als ik het spel heb gespeeld met een cliënt, is dat dingen op hun plaats vallen. De cliënt ervaart rust en ruimte in zichzelf en chaos in het hoofd en schuldgevoelens verdwijnen.”

Jennifer Wortham, psychotherapeut & maatschappelijkwerker in New York, USA, deelt haar ervaringen over Alle Sterren Van De Hemel & een groep volwassenen.

Jennifer Wortham, werkt in haar praktijk The Heart of Grieving met volwassenen.

“Onlangs heb ik eenmalig een sessie georganiseerd waarin ik Alle Sterren Van De Hemel als hulpmiddel gebruikte om de verschillende verliezen bespreekbaar te maken. De sessie duurde twee uur, er waren 5 vrouwen. Ze hadden elkaar nog nooit ontmoet, behalve een moeder die haar dochter had meegenomen. De leeftijden liepen uiteen van 21 tot 63 jaar oud. De meesten werkten aan het verlies door overlijden, maar niet iedereen.

Eén vrouw verdiepte zich in de verliezen die te maken hadden met het ouder worden en een ander was gericht op de ziekte van haar vader. Als therapeut trok Alle Sterren Van De Hemel mij heel snel in mijn therapeutische zone waarin ik mij buitengewoon op mijn gemak voel. Gebruikmakend van de vragen als uitgangspunt werd mijn voorstellingsvermogen geïnspireerd. Dit hielp mij om mij in no-time te verbinden met mensen met wie ik nooit eerder gewerkt had.

Het therapeutisch tool stelde ook de vrouwen in staat om zich snel met elkaar te verbinden. Ik was verwonderd over de zorgzaamheid die zij als vreemden naar elkaar uitten. Alle steun van elkaar, mijzelf en de vragen van Alle Sterren Van De Hemel gaven ieder de moed om dieper te gaan, te huilen, te lachen, aan de uitdagende realiteiten toe te geven, en om zonder oordeel te bedenken dat hun pad uniek was. Aan het einde van de 2 uur durende sessie waren sommige vrouwen telefoonnummers aan het uitwisselen en spraken ze allemaal warmhartig met elkaar, als goede vrienden.

Ik houd van deze tool. Ik heb het zelfs op Skype gebruikt met een cliënt die het al eerder gespeeld had voordat ze verhuisde. Ze wil het nog steeds spelen, omdat het haar helpt om zich te settelen in haar nieuwe huis.”

Noot: Jennifer heeft Alle Sterren Van De Hemel ingezet bij verschillende verliezen. Alle Sterren Van De Hemel is echter ontwikkeld voor verlies door overlijden, voor scheiding is er Weg Van Elkaar, voor ingrijpende gebeurtenissen: Ondersteboven.

Daisy Luiten, creatief therapeut beeldend en rouwtherapeut deelt haar ervaring rond Ondersteboven in een sessie rond misbruik 

Sindy (29) is in therapie omdat ze het gevoel heeft dat ze niet verder komt in haar leven. Ze heeft een baan en eigen huisje, maar ze voelt zich niet happy. Ze vraagt zich af of er een link is met wat ze heeft meegemaakt. Haar ouders zijn gescheiden toen ze 6 was. En ze was 11 toen ze door haar stiefbroer werd misbruikt. Hij was 6 jaar ouder. Haar stiefmoeder heeft het gezien, maar ze greep niet in.

Middels de tool Ons Bestaan Op Een Bordje – Ondersteboven (themaset ingrijpende gebeurtenissen) deelt Sindy over de misbruik ervaring die zij als 11-jarige meemaakte. Er komen meteen grote vragen uit het spel naar voren, die ik zelf niet zo direct gesteld zou hebben, maar Sindy vindt het fijn: “Anders weet ik niet wat ik moet vertellen, de vragen geven houvast.”

Sindy landt op de categorie gebeurtenis en krijgt de vraag: ‘Wat is er door de gebeurtenis veranderd in jouw leven?’ “Alles was ineens anders. Ik was een ander meisje… alsof hij iets van me had afgenomen… De scheiding had ook impact, maar dit was anders. Ik voelde me niet meer mezelf… Ik kon er niet over praten. Ik voelde me alleen… onbegrepen, in de steek gelaten. En ik was ontzettend bang… Ik had geen rust als ik bij mijn vader was, mijn stiefbroer kon altijd komen.” We praten hier nog even op door en vervolgen dan het spel.

Sindy komt op de categorie gevoelens: ‘Vullen anderen weleens voor jou in hoe jij je voelt? Hoe is dat voor jou?’ “Invullen weet ik niet, mensen kunnen niet zo snel aan mij zien hoe ik me voel… Als kind wel, toen was ik uitgesproken vrolijk of kon iedereen aan mij zien dat ik boos of verdrietig was. Maar nu niet meer, ik ben best wel erg gesloten.” “Hoe komt het dat je je afsluit?” Het is even stil. “Angst om gekwetst te worden…” Sindy slikt en er komen tranen… “…F*&#, dat komt ook daardoor… ik ben gewoon bang dat ik weer pijn gedaan wordt…”. “Je beschermt jezelf tegen pijn door jezelf af te sluiten…” “Ja… F*&#… ik had niet door dat het zó diep zit…”.

Even later landt Sindy nogmaals op de categorie gevoelens en krijgt de vraag: ‘Voel jij je weleens schuldig?’ “Ik dacht altijd dat het door mij kwam, omdat ik hem vlak daarvoor plaagde. We stoeiden wel vaker. Maar toen greep hij mij vast en nam hij me mee zijn bed in… Pas veel later had ik door dat ik mij niet schuldig moest voelen, toen wist ik dat hij de enige schuldige was… Maar krijg dat maar eens anders in je hoofd.” Als ik haar vraag hoe dat nu is, zegt ze dat ze soms nog twijfelt én dat ze vaak het beeld voor zich ziet waarin hij haar bedreigt met een mes. “Dan ben ik alleen maar héél boos dat hij dit met een kind heeft gedaan… Hij heeft gewoon een kinderleven stuk gemaakt…!”

Sindy gaat door een roller coaster aan gevoelens. Ze uit zich, vertelt, deelt dingen die ze niet eerder gedeeld heeft met anderen en krijgt op verschillende momenten inzichten naar haar leven nu. Zo komt ze er door de vragen achter dat ze heel heftig reageert als ze tijdens een uitje met een vriend of vriendin een 11-jarig meisje met een ongeveer 17-jarige jongen ziet. Dat raakt haar regelmatig zo dat ze misselijk wordt en verkrampt, ook is ze even helemaal uit contact met de persoon met wie ze is. Ze herpakt zichzelf maar kan een volgende tegenslag daarna, bijvoorbeeld op haar werk niet handelen. Dan stort ze in, ze sluit zich op in haar huis, heeft eetbuien, is boos en verdrietig en kan niet slapen. Ze had nooit de link gelegd tussen de momenten dat ze ‘instort’ en de confrontatie met kinderen van de leeftijd die zij en haar stiefbroer hadden ten tijde van het misbruik. 

Door het spelen van Ondersteboven ziet Sindy welke diepe impact het misbruik heeft op haar leven. Het maakt haar heel verdrietig en boos, en ze heeft het gevoel dat ze nog een lange weg te gaan heeft. Tegelijkertijd begrijpt ze zichzelf beter, en ziet ze in waarom ze het gevoel heeft dat ze niet verder komt. 

Over Ondersteboven zegt Sindy na afloop dat ze het heel fijn heeft gevonden om er op deze manier naar te kijken. “Het is heel heftig, en er komt veel verdriet en boosheid naar buiten, maar eigenlijk ben ik ook wel blij dat dit eruit komt. Meestal laat ik dat niemand zien en hier met de vragen uit het spel, die ook wel héél erg van toepassing zijn, voelt het veilig. En ook al is het harstikke K*%@, ik vind het toch fijn dat ik antwoorden heb gekregen, nu snap ik waar dat ongelukkige gevoel vandaan komt….”

Wilma Luyke, spiritueel coach, vertelt over haar ervaringen met Alle Sterren Van De Hemel en het verlies van een partner.

Nadat Wilma jaren in een hospice werkzaam was is ze na haar opleiding haar eigen praktijk als spiritueel coach begonnen.

Een weduwe kwam gespannen bij mij. Haar man was thuis overleden na een kort ziekbed van 4,5 maand. Zij vertelde over haar eenzaamheid en het onbegrip van haar familie. Ik vertaalde wat ik bovenzintuiglijk mag voelen en zien. Ze was verrast doordat ze dit herkende.

Bij de twee vervolgafspraken deden we Alle Sterren Van De Hemel. Ik zocht vooraf de kaarten uit waarvan ik wilde dat ze getrokken werden. Na het intake gesprek voelde ik in waar ‘de spanning het hoogst is’. Deze twee sessies waren voor de weduwe verrassend, herkenbaar en daardoor troostend. Ze vond het zo fijn om zonder oordeel van mij te kunnen praten over haar omgeving en de zorg om haar gezin.

De drie dochters waren altijd ontzettend nieuwsgierig na elk bezoek van hun moeder aan mij. Op mijn voorstel om Alle Sterren Van De Hemel samen te doen werd van alle kanten enthousiast gereageerd.

De vierde afspraak was bij haar thuis waar we dit bordspel met haar kinderen deden. Het was een avond met een lach en een traan. Ze hoorden voor het eerst van elkaar wat ze voelden en hoe ze dachten over elkaar. Ze ‘moesten’ immers antwoorden op hun getrokken kaartje: ‘Hoe vind je het om dit spel samen te spelen? Vraag ook eens aan de anderen hoe zij het vinden.’ en ‘Noem iets van een medespeler wat jij fijn vindt of bewondert aan diegene.’

De kaarten hebben veel onderwerpen aangeboord. Misverstanden werden opgelost. Zo werd bijvoorbeeld door een dochter uitgesproken wat heel belangrijk voor haar was om te doen en door een andere dochter waarom zij altijd meeging met vader voor onderzoek.

Gedurende de avond (19.00 – 22.00u) werden de spelers openhartiger en groeide het respect naar elkaar! De jongste dochter trok het meest op met haar zieke vader en werd daarvoor nu openlijk bedankt. Ik zag dat dit haar zo goed deed! Tegen de moeder werd nu gezegd dat de dochters haar bewonderen om haar kracht en doorzettingsvermogen!

Telefonisch vertelde de weduwe mij dat na het spel nu open wordt gesproken over haar man. De familie voelt zich verbonden met elkaar en daardoor sterker.

Wilma: “Als ik Alle Sterren Van De Hemel gebruik tijdens een individuele sessie worden er soms maar 1 of 2 kaarten getrokken. Er komt vaak zoveel los in emotie en verhalen.”

Patricia Kolvers, bejegenkundig therapeut, vertelt over haar ervaringen met Alle Sterren Van De Hemel & volwassenen: Overlijden van een ex-partner.

Patricia: “Ik gebruik Alle Sterren Van De Hemel, omdat het een fantastische ingang biedt om cliënten uit hun vaste, steeds hetzelfde, verhaal te krijgen. Door de vragen komen er andere herinneringen en andere verhalen naar voren. Het maakt hun verhaal compleet.

Wat ik iedere keer weer merk als ik het spel heb gespeeld met een cliënt, is dat dingen op hun plaats vallen. De cliënt ervaart rust en ruimte in zichzelf en chaos in het hoofd en schuldgevoelens verdwijnen.”

Jane’s ex-man overleed
Jane (59) kwam bij mij, omdat ze zei dat ze vast bleef zitten in het verlies van haar ex-partner die ruim drie jaar geleden was overleden. Ze had last van schuldgevoelens. Jane heeft twee uitwonende kinderen.

In de eerste sessie bleek dat Jane verschillende vragen niet direct kon beantwoorden, ze was het vergeten. Bij de vragenkaart: “Is er nog iets bijzonders gebeurd vlak voor het sterven?”, herinnerde ze zich plotseling een bijzonder gesprek met een onbekende vrouw die bij Jane kwam zitten aan het ziekenhuisbed van haar ex-man. Jane deelde haar verhaal met deze vrouw. Ze heeft haar daarna nooit meer gezien. Het vertellen van haar verhaal was een enorme opluchting. Later voelde ze zich schuldig naar haar ex-man, omdat ze ook minder mooie dingen over hem had verteld. Doordat Jane mij dit verhaal vertelde, besefte ze zich dat haar ex-man haar kant van het verhaal helemaal heeft kunnen horen. Voorheen zou hij zich hebben verdedigd en had zij haar verhaal nooit af kunnen maken. Jane heeft met haar kinderen over deze sessie gesproken en dingen nagevraagd.

De tweede sessie kwam er opnieuw iets bijzonders aan het licht. Bij de vraag of er nog iets was meegegaan in de kist, kon Jane zich eerst niets herinneren. Plots bedacht ze dat haar jongste dochter in de kist was gaan liggen toen de kist werd bezorgd om hem met familie te beplakken en beschilderen. Dit vond Jane heel bizar. Ik zei dat ik het juist zag als teken van liefde van haar dochter voor haar vader omdat ze wilde weten of de kist goed lag. Daarna kon ze er heel anders naar kijken. Dit heeft zij ook haar dochter verteld. Opeens werd de herinnering aan iets bizars omgezet naar een liefdevolle herinnering.

Bij de derde sessie kwam er veel meer humor aan te pas. Ook de herinneringen waren vrolijker. Het was een hele luchtige sessie. Later vertelde ze me dat zij en haar kinderen nu juist de leuke herinneringen weer met elkaar deelden. Er kon weer gelachen worden om hun vader, die zelf ook veel humor had. De zware lading van wat er zich de laatste jaren voor zijn dood had afgespeeld was er niet meer.

Patricia:
“Het mooiste van het werken met Alle Sterren Van De Hemel is het onverwachte. Cliënten vertellen geen chronologisch verhaal, maar vanuit hun hart wat er op dat moment boven komt. Al lijken vragen soms op elkaar, dan blijkt de cliënt toch een heel ander antwoord te geven. Wat net zo waar is, als het andere antwoord.

Bij Jane is dat ook het geval. Door het spel te spelen ervaart ze ruimte in haar gevoel (hart) en in haar hoofd. De zware lading die op het verlies lag is minder geworden.”

Joke Raaphorst, rouwcoach en ouderen adviseur over haar ervaring met Alle Sterren Van De Hemel met Ouderen in groepssessies.

Joke Raaphorst komt als rouwcoach en ouderenadviseur bij veel ouderen thuis en ervaart dat zij na het verlies van hun partner vaak een eenzaam bestaan lijden. Zij besloot themaset Alle Sterren Van De Hemel met een groep te spelen

“Wat ouderen moeilijk vinden is het verdriet te delen met anderen, ze ervaren dat het zeker na een maand of drie over moet zijn. Bovendien wil men de kinderen niet steeds lastig vallen.”

Het lijkt allemaal zo normaal. Samen oud worden en genieten. Toch kan daar plotseling verandering in komen, door ziekte en het overlijden van de partner. Mensen staan ineens alleen op, eten alleen en komen thuis in een leeg huis. Bij wie kan hij of zij terecht om op verhaal te komen?

Vertrouwen
Ik startte in Naaldwijk met een kleine groep met Alle Sterren Van De Hemel. Het blijkt dat delen met anderen helpt. Voor mij is Alle Sterren Van De Hemel een waardevol hulpmiddel. Deelnemers beginnen soms angstig en zijn bang om te vertellen. Ze weten vaak niet hoe zij verder moeten met het leven. Alle Sterren Van De Hemel geeft vertrouwen om met elkaar te verbinden.

Via de huisarts ontmoette ik Jan omdat zijn vrouw Annie een jaar geleden was overleden. Tot voor kort ging het goed met Jan. Hij maakte zijn huis schoon en gezellig en kookte iedere dag. Na één jaar sliep Jan ineens slecht, huilde veel, had geen eetlust meer en zijn lichaam trilde van spanning. Hij heeft een leeg gevoel, er is geen aandacht meer voor zijn vrouw.

Troost
Tijdens Alle Sterren Van De Hemel trok Jan een kaartje waarop stond: ‘Wanneer heeft u voor het laatst samen gelachen?’ Hij keek de andere drie spelers aan en zag het weer voor zich, de worsteling onder de douche. Zijn vrouw helpen tot het laatst was een zware tijd. “Moet je ons nu samen zien” zei hij tegen haar. Dat gaf een verbonden gevoel. Samen lachen, samen huilen.

Door dit bijzondere moment met de groep te delen zag Jan het beeld van Annie weer voor zich, kon zich over geven en kreeg een gekoesterde herinnering terug.

Het beklemmende gevoel dat Jan eerder had, maakte plaats voor een bevrijdend gevoel. Na diverse keren het spel te spelen met lotgenoten kon Jan weer slapen, at weer en had weer zin in het leven. Het gaf hem troost dat mensen geïnteresseerd zijn in zijn verhaal en dat hij de naam van Annie kon noemen.

Verbonden
Tijdens Alle Sterren Van De Hemel wordt gehuild maar ook gelachen en veel gedeeld. Deelnemers bellen elkaar. Na acht bijeenkomsten zijn zij met elkaar verbonden en klaar om de stap te maken om verder te gaan. Zij voelen zich niet meer alleen door het spelen van dit spel! Alle Sterren Van De Hemel is een uitstekend hulpmiddel om het verlies van een partner te verwerken!”

Daisy Luiten, creatief therapeut beeldend en rouwtherapeut over haar ervaring op reis met Alle Sterren Van De Hemel, een spontane sessie met een Oudere dame.

Een reisverhaal van Daisy – zomervakantie 2006. Omdat ik destijds al ideeën had om Alle Sterren Van De Hemel in het Engels uit te geven, had ik ‘just for the occasion’ mijn fiets blauw met gele sterren geschilderd. En op mijn T-shirt prijkte een plaatje van mijn bordspel met een aantal Engelstalige vragenkaarten.

Bepakt en bezakt vertrok ik, alleen, vanuit Leidschendam via Hoek van Holland waar ik de boot naar Harwich nam. Al op de tweede dag begaf mijn versnelling het. In plaats van 3 versnellingen, deed nu alleen de derde het nog. Ik moest er wel om lachen: ‘if you want an adventure, you’ll get one!”. De fietsenmaker in Londen verklaarde mij voor gek dat ik met die fiets op weg was gegaan, hij was er ruim 4 uur mee bezig geweest maar niets mocht meer baten. Ik fietste in mijn derde versnelling (of wandelde – heuvel op) echter vrolijk door naar het Westen van Engeland.

Op een dag toen ik van Cheddar naar Clevedon reed en opzoek was naar de juiste weg, kreeg ik een lekke band. Een passerende fietster hielp mij en we hadden een bijzonder gesprek. Don vertelde mij over zijn werk, hij helpt ouderen met de verzorging maar ook allerlei klusjes in en om het huis zodat ze gewoon thuis kunnen blijven wonen. Hij vertelde me dat hij met een 90 jaar oude dame werkte die nog steeds schilderde en in Bristol woonde. Don nodigde me uit om te komen eten wanneer ik de volgende dag in Bristol zou arriveren. Na een ontzettend mooie rit langs de rivier Avon reed Don toevallig voorbij. Hij wees mij de weg en zou alvast thee zetten! Het was erg leuk om Don weer te zien en geweldig om Silvia te ontmoeten.

Don: “Oh ja dat ben ik vergeten te vertellen, sinds 4 maanden kan Silvia niet meer praten vanwege parkinson.” Oké… dat was spannend… Maar Silvia had een soort typemachine en typte alles wat ze wilde zeggen. Ze vonden het geweldig om over Alle Sterren Van De Hemel te horen. En Silvia wilde de miniatuurversie die ik bij me had uitgebreid zien.

Ze bekeek de vragen en begon te vertellen over haar man die overleden was toen haar kinderen nog klein waren. Ook vertelde ze dat niemand haar ooit had gevraagd hoe dat voor haar was. Ze vertelde dat ze vlak voordat ze een telefoontje van het ziekenhuis kreeg haar man ineens bij haar had gezien (alsof hij afscheid kwam nemen) en dat ze al wist dat hij overleden was voordat de verpleegster dat vertelde. Dat had ze nog nooit met iemand gedeeld. Ze bleef typen en deelde haar hele verhaal. Met tranen in mijn ogen luisterde ik naar haar en stelde ik nog meer vragen. Don stond met grote ogen vanuit de keuken te kijken hoe snel ze kon typen: zo had hij haar nog nooit gezien! En ook hij beaamde, hoe goed bevriend hij en Silvia ook waren, dat hij daar nooit naar gevraagd had. Het was gewoon een feit dat zij altijd alleen was geweest met haar kinderen en haar man overleden was. Dat hij dat nu besefte en uitsprak was ook bijzonder.

Wat een mooie momenten hebben wij gedeeld. Het was inmiddels al donker geworden en Silvia stond erop dat ik bleef slapen. Ik wilde haar niet tot last zijn, maar ze typte: ‘you are no burden you are company!’ De volgende ochtend hebben we afscheid genomen. Wat een ervaring, wat een mooie mensen!

Jaren later heb ik Don weer opgezocht. Silvia woonde in een verzorgingstehuis. Ze had in de tussentijd een herseninfarct gekregen en was volledig verlamd geraakt. Ze was nog wel bij, maar kon niet meer communiceren omdat ze haar handen nu ook niet meer kon gebruiken. We zijn naar haar toegegaan en op haar bed heb ik haar de inmiddels gedrukte en originele editie van All the Stars Above laten zien.

Ik vertelde haar hoe geroerd ik destijds was door haar verhaal en hoe blij ik ben dat All the Stars Above er nu in het Engels is. De tranen liepen over mijn wangen toen ik herinneringen aan onze ontmoeting ophaalde. Haar ogen die mij constant volgden zeiden alles. Dank je wel Silvia!